Cietrzew jest ptakiem wielkości kury domowej (kruka). Długość ciała dorosłych cietrzewi wynosi u samców 53-68 cm, a samic 40-41 cm. Rozpiętość skrzydeł kogutów wynosi 90-100 cm, a kur 66-70 cm. Masa ciała dorosłych kogutów w Polsce waha się w granicach od 1,0 do 2,0 kg, a kur od 0,7 do 1,0 kg.

Cechą charakterystyczną tych ptaków jest wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy wyrażony odmiennym ubarwieniem szaty ptaków dorosłych oraz większą masą ciała samców (Kamieniarz 2002).

Głowa cietrzewia jest nieduża, dziób krótki i gruby, u dorosłych kogutów ma on zabarwienie ciemnoszare, czarne zaś u kur czarnobrązowe. Szyja jest niezbyt długa, tułów krępy, skrzydła stosunkowo krótkie, tępo zakończone. Nogi cietrzewi są krótkie, mocne z opierzonym skokiem, zakończone są one czterema palcami, z których trzy są długie i skierowane do przodu, a czwarty jest krótki i skierowany w tył.

SAMIEC zwany kogutem ma szatę z dominacją czerni z granatowym połyskiem. Pokrywa podogonowa w białym kolorze, podobnie jak lusterka i pręgi na skrzydłach. U młodszych samców grzbiet bez połysku z domieszką barwy brązowej. Nad okiem umiejscowiona jest czerwona brew (fragment gołej skóry), szczególnie wyraźna w okresie godowym. Wiosną brew ta silnie pęcznieje, tworząc nad oczami jaskrawoczerwone wyniosłości zwane różami lub koralami. Ogon z głębokim wcięciem pośrodku, wygięty w kształcie liry.

SAMICA zwana kurą lub cieciorką jest znacznie mniejsza od samca. Ubarwienie szaty jest koloru od rdzawo- do złotobrązowej z wyraźnym srebrnoszarym, falistym wzorem. Brew jest wąska, ogon lekko klinowaty, zakończony płytkim wcięciem.

PISKLĘTA po wykluciu okryte są puchem w tonacji od szarożółtego (brzuch) do rudobrązowego (grzbiet). Dziób piskląt jest brunatnoszary. Grzbiet, barki i skrzydła są rdzawobrązowe z ciemnobrązowymi paskami i plamkami, pierś lekko ruda. Nogi obrośnięte delikatnym, białożółtym puchem. Palce i pazury żółtoróżowe. Upierzenie młodociane jest natomiast bardzo podobne do upierzenia letniego dorosłych samic.

TRYB ŻYCIA

Ptaki o aktywności dziennej. Jedynie w okresie toków zdarza się nocna aktywność samów. Zarówno latem, jak i zimą, cietrzewie najbardziej aktywne są przez ok. 2-3 godziny po wschodzie oraz przed zachodem słońca. W południe aktywność ich wyraźnie słabnie. W godzinach południowych cietrzewie zwykle odpoczywają na ziemi w trawach, na wrzosowisku, pod krzewami, wywrotami i gałęziami. Zimą, w okresie zalegania grubej pokrywy śnieżnej żerują głównie rano i wieczorem, a w pozostałych porach dnia odpoczywają. W czasie surowych zim ich aktywność bardzo ogranicza się i wówczas najchętniej chronią się one w jamkach wygrzebanych w śniegu.

Cietrzewie większą część życia spędzają na ziemi, tam bowiem najczęściej tokują, gniazdują, wychowują młode. Okresowo, szczególnie zimą, często przesiadują na drzewach.

Do lotu cietrzew zrywa się niechętnie natomiast, gdy zerwie się do lotu, wówczas uderza z łopotem skrzydłami, przelatuje na rozpostartych skrzydłach, od czasu do czasu kilkakrotnie nimi uderzając, co zapewnia podtrzymanie lotu.

Cietrzewie potrafią zręcznie omijać drzewa i krzewy. Jedyną przeszkodą, którą trudno im ominąć są słabo widoczne przeszkody typu np.: ogrodzenia z siatki drucianej stosowanych często w lasach chroniące młode uprawy.

Cietrzewie pomimo umiejętności utrzymania się na wodzie, nigdy nie pływają dobrowolnie, korzystają natomiast chętnie z kąpieli słonecznych i piaskowych, zwanych potocznie paprzyskami.

GŁOSY

Bełkotanie zwane też bulgotaniem to najbardziej znany głos cietrzewia. Przypomina ona m. in. gruchanie gołębia lub odgłos wody wrzącej w garnku. Jest to zasadniczy odgłos tokowy samców. Pierwsza faza bełkotania trwająca około 1 sekundy szczególnie przypomina gruchanie, słychać ją jedynie z bliskiej odległości, tj. 50-100 m. Natomiast zasadniczą część bełkotania słychać w dobrych warunkach do 3000 - 4000 m, najwyraźniej zaś z odległości około 500 ? 1000 m.

Czuszykanie zwane też czuchotaniem to drugi głos cietrzewia słyszany z tokowiska. W taki sposób odzywają się zarówno koguty stare, jak i młode. Odgłosy te słyszane są w odległości około 500 m, jednakże na otwartej przestrzeni, w dzień bezwietrzny słyszalność wzrasta do 1000 m. Pojedyncza faza tego głosu trwa około 1 sekundy, jednakże trwać może dwie, a nawet trzy sekundy.

W czasie toków można usłyszeć jeszcze inne rodzaje głosów, jak np. krótko trwający (około 1 sekundy), aczkolwiek donośny głos brzmiący jak krokotokarr lub kokkrokaie o nazwie krokotanie. Uważa się, iż odgłosy te towarzyszą m. in. objawom podniecenia, bądź w momencie wyrażenia agresji wobec innych samców (Kamieniarz 2002).

ŚRODOWISKO ŻYCIA

Współcześnie występowanie cietrzewia jest uzależnione głównie od stopnia przeobrażenia i użytkowania gospodarczego terenu. Generalnie gatunek ten związany jest z terenami będącymi w początkowym stadium sukcesji leśnej, czyli najczęściej na granicy lasu i terenu otwartego (w tzw. strefie ekotonowej), jak torfowiska, wrzosowiska, pożarzyska, zręby, ekstensywnie użytkowane łąki, a także świeże zalesienia, zarastające ugory i naturalne zalewowe doliny rzeczne.

Optymalna struktura ekotonu dla cietrzewia.

Ptak ten zasiedla przeważnie tereny słabo przekształcone w wyniku działalności gospodarczej człowieka i o słabo rozwiniętym rolnictwie, mające charakter naturalny i pół-naturalny. Zasadniczo omija tereny intensywnie użytkowane przez człowieka, nawet takie, w których zachowały się jeszcze niektóre elementy jego biotopu.

Wspólną cechą siedlisk lęgowych tego ptaka jest mozaikowa struktura krajobrazu, z różnej wielkości fragmentami terenów otwartych, półotwartych (zakrzewionych i zadrzewionych) oraz leśnych zawsze zawierające tereny będące we wczesnym stadium sukcesji leśnej. Wszystkie te elementy krajobrazu odgrywają istotną rolę w życiu cietrzewi. Największe znaczenie mają tereny zakrzewione i luźno zadrzewione, a także fragmenty zwarte jak młodniki czy drągowiny. Są one wykorzystywane w wieloraki sposób, jako miejsca odbywania lęgów i wychowu młodych, żerowiska oraz jako kryjówki przed skrzydlatymi drapieżnikami, a także jako noclegowiska. Niekiedy też na takich terenach odbywają się toki. Tereny otwarte natomiast, są głównym miejscem toków oraz ważnym miejscem żerowania, zwłaszcza w okresie wiosenno - letnim. Starsze lasy, a zwłaszcza ich brzeżne partie, jeśli zawierają znaczny udział brzozy są ważne dla cietrzewi w okresie zimowym, kiedy to ptaki chętnie wykorzystują jako żerowiska i schronienia przed drapieżnikami, a także jako noclegowiska.

POKARM

Głównymi składnikami diety dorosłego cietrzewia w sezonie letnim są przede wszystkim wybrane części roślin, tj.: liście, pączki, kwiatostany, nasiona, jagody zarówno roślin zielnych, jak i drzew. Kury w okresie wodzenia wybierają najczęściej pokarm energetyczny i łatwostrawny, jak np. listki i pędy borówek, czy kwiatostany traw. Na przełomie lata i jesieni ptaki te chętnie odżywiają się owocami różnych gatunków borówek i malin oraz nasionami traw i roślin uprawnych, tj.: owies i pszenica. Jesienią natomiast w skład diety wchodzą jagody i pędy borówek, owoce i liście żurawiny, jagody jałowca oraz pączki i kotki brzozy. Zimą głównym pokarmem są kotki i pączki brzozy, pączki olchy, buku i wierzby, owoce i igły jałowca, żołędzie.

Pisklęta w pierwszych dniach swojego życia odżywiają się jedynie pokarmem zwierzęcym. Wówczas to dieta ich składa się przede wszystkim z małych owadów w różnych stadiach rozwojowych. Są to zazwyczaj mrówki i ich poczwarki, chrząszcze z rodziny stonkowatych Chrysomelidae i ich larwy, a także gąsienice motyli. Wraz z upływem czasu udział pokarmu zwierzęcego maleje kosztem pokarmu roślinnego. W diecie roślinnej piskląt w pierwszej kolejności pojawiają się kwiaty i jagody, później źdźbła traw, owoce i liście.

MIGRACJE

Wielkość areału występowania cietrzewia zależy przede wszystkim od dostępności, wielkości oraz charakteru optymalnego dla nich biotopu (R. Kamieniarz 2002).

W związku z tym, iż ptaki te zaliczane są do gatunków osiadłych, występuje u nich sile przywiązania do swoich miejsc występowania, zwłaszcza do miejsc związanych z tokami i lęgami. Koczują przede wszystkim ptaki młode, zwłaszcza samice, które na stałe osiedlają się w okolicy sąsiednich tokowisk. Przemieszczanie się samic występuje najczęściej późną jesienią, jak i wczesną wiosną.

Cietrzewie przemieszczają się zazwyczaj na odległość do 25 km, jednakże nie można wykluczyć i takich migracji, jak na odległość 50-100 m. Późną jesienią grupy cietrzewi przemieszczają się często z ostoi letnich do zimowych. Zalatują wówczas na tereny, gdzie wiosną i latem ich nie obserwowano. W przypadku znalezienia spokoju i obfitego żeru pozostają tam na dłużej. Jednakże przeloty takie ograniczają się jedynie do dystansu kilku kilometrów.

ROZDRÓD I ROZWÓJ

Toki

Okres godowy, czyli tzw. toki u cietrzewi rozpoczynają się w połowie marca i trwają do początku czerwca. Jednakże największa aktywność samców występuje w okresie pomiędzy 15 kwietnia a 15 maja.

Toki cietrzewi zaczynają się o świcie, jeszcze przed wschodem słońca. W pierwszej kolejności odzywają się najczęściej stare koguty wydając odgłos czuszykania, a następnie można usłyszeć tzw. bełkotanie.

Na przebieg toków duży wpływ ma pogoda, dlatego też zazwyczaj najbardziej intensywne toki mają miejsce w dni bez opadów i silnego wiatru.

Tokowiska najczęściej znajdują się w obszarze otwartym lub półotwartym. Są to, np.: śródleśne łąki, zręby, uprawy leśne, wrzosowiska, bagna, a nawet poligony wojskowe. U ptaków tych występuje silne przywiązanie do miejsc tokowych. W związku z tym niejednokrotnie dane miejsce może służyć przez wiele lat jako arena tokowa. Jedynym warunkiem takiej sytuacji jest fakt, iż miejsce to nie może podlegać silnym przekształceniom środowiskowym.

Ilość tokujących samców na tokowisku bywa różna, są miejsca gdzie można spotkać około 20 ? 30 samców, ale są i takie, gdzie spotyka się jedynie od 3 do 10 kogutów. Tokowiska grupowe posiadają ustaloną z góry strukturę socjalną i przestrzenną. W części centralnej znajdują się rewiry kogutów dominujących (trzeci rok życia i starsze) zaś na peryferyjnych terytoriach kogutów młodszych. Samce jednoroczne, które jeszcze nie tokują występują na obrzeżach tokowiska.

Zasadniczym celem tokującego koguta jest zdeprymować rywali i oczywiście zwabić kurę. Samiec zazwyczaj tokuje na ziemi, stojąc lub chodząc drobnymi kroczkami w kółko, bądź też wykonuje podskoki połączone z obrotem podczas czuszykania. Niejednokrotnie na tokowisku dochodzić może do walki pomiędzy dwoma kogutami. Wówczas kogut silniejszy zyskuje akceptację kury.

Po zakończeniu toków samce oddalają się w miejsca odosobnione, gdzie żyją w pojedynkę i przechodzą wówczas wymianę upierzenia.

Toki jesienne, zwane też tokami pozornymi trwają od września do listopada, ze szczytem w październiku, stąd niekiedy nazywane są tokami październikowymi.

Gniazdowanie

Gniazdo cietrzewia umiejscowione jest najczęściej w niedużym dołku wygrzebanym w ziemi, wyścielone mchem, liśćmi, sucha trawą, piórami. Zlokalizowane jest ono w bezpośrednim sąsiedztwie tokowiska, jednak zdarzyć się może i tak, że będzie ono oddalone o kilka km. Ze względu na fakt, silnego przywiązania kur do swoich miejsc lęgowych, gniazda mogą być zakładane przez kilka lat w tym samym miejscu. Oczywiście o wyborze takiego miejsca decyduje przede wszystkim spokój i dostępność osłon (Kamieniarz 2002).

Gniazdo najczęściej ukryte jest wśród traw, borówek, wrzosów i ziołorośli, często ulokowane jest też u podnóża drzew, pod krzewami lub wywrotami.

Miejsca lęgowe u cietrzewi znajdować się mogą na skraju torfowiska, uprawie leśnej, zarastającym pożarzysku, ekstensywnie użytkowanych łąkach.

Składanie jaj najczęściej w liczbie 7-10 sztuk rozpoczyna się pod koniec kwietnia lub w pierwszych dniach maja. Są one w kolorze żółtym z nieregularnymi brązowymi plamkami. Wysiadywanie przez kurę rozpoczyna się w pierwszej połowie maja i trwa 24-26 dni.

Pisklęta

Młode cietrzewia najczęściej klują się w okresie od końca maja do początku lipca. Ptaki te są typowym zagniazdownikiem, już w pierwszym dniu, po wykluciu opuszczają miejsce urodzenia. Wcześnie osiągają one zdolność lotu, już tygodniowe pisklęta potrafią podfrywywać, a po upływie 10 dni potrafią przelecieć niewielkie odległości. W pierwszych tygodniach życia pisklęta wodzone są przez kurę zazwyczaj w starych, lukowatych lasach, w pobliżu upraw, czy też na pograniczu starych drzewostanów. Młode wówczas odżywiają się głównie pokarmem zwierzęcym, bogatym w białko, takim jak: mrówki i ich poczwarki, chrząszcze oraz gąsienice motyli. Wraz z upływem czasu pisklęta szybko rosną. Coraz częściej bytują w biotopach charakterystycznych dla ptaków dorosłych to jest: na torfowiskach i lukowatych młodnikach. Z każdym dniem w diecie piskląt zwiększa się ilość pokarmu roślinnego. Pisklęta w wieku 4-5 miesięcy osiągają masę ptaków dorosłych. Pisklęta wraz kurą trzymają się do jesiennej wymiany upierzenia.